Eén Golem, twee gezichten

Twee gezichten

Zaterdag 30 januari vindt in de Groninger Synagoge het mini Golem Festival plaats: twee voorstellingen over één Golem. Wat dit festival zo bijzonder maakt is dat beide theatermakers (Gottfrid van Eck & Marcel van der Pol) hetzelfde onderwerp zo'n totale invulling hebben gegeven. In de ene voorstelling is de Golem een angstwekkende figuur, symbool zelfs voor de existentiële angsten die wij als mensen hebben. In de andere voorstelling is de Golem een zoekend wezen, dat er verlangt mens te zijn.

Naast dat de Golem een intrigerend onderwerp is voor uiteenlopende voorstellingen, boeken, films, muziekstukken etc, is de Golem voor mij hierdoor tevens het symbool geworden hoe verschillend mensen op basis van dezelfde gegevens naar de wereld kunnen kijken en vervolgens hoe zij bijna volledig de visie van de ander uitsluitend hun eigen werkelijkheden creëren. Zoals ik de wereld zie, is waar. Zoals jij de wereld ziet, is onzin. Narratief constructivisme, noem ik dat.

De kleiman

Wie is echter deze Golem. Wat is zijn èchte verhaal? Er is een verhaal dat zegt, dat om de aarde te scheppen, G-d eerst 999 try-outs heeft gedaan, voordat hij genoeg tevreden was om Zijn 1000ste schepping als première te kunnen presenteren. Adam begon daarin als een vormloze klomp, door G-d in menselijke vormen gekneed en van levensadem voorzien.  Het verhaal van de mensheid was begonnen.

Sindsdien hebben vele mensen geprobeerd deze schepping te evenaren. Slechts  degenen die zo dicht bij Hem stonden, dat zij de juiste wijsheid en macht hadden ontvangen, slaagden er in. De bekendste onder hen is waarschijnlijk de Praagse Rabbi Juda Löw ben Betsabel (16de eeuw). Toen de nood van zijn volk groot was, creëerde Rabbi Löw, met hulp van zijn geliefde schoonzoon en zijn favoriete leerling, een menselijk wezen uit aarde (klei) en water (rivier). Hij voorzag het wezen levensadem (lucht) om het vuur van zijn persona aan te wekken en aan te wakkeren. Navolgers van Rabbi Löw hebben, als zij zijn wijsheid en macht niet bezaten, compensatie gezocht in heersende wetenschappelijke theorieën en technieken. Velen hebben het geprobeerd, slechts weinigen zijn geslaagd.

Allen hebben de kleiman, de golem, tot leven willen roepen omdat ze hem nodig hadden. Tegelijkertijd hebben ze allemaal ook een veiligheidsklep willen inbouwen, dat als een golem om welke reden dan ook niet aanstuurbaar en onbeheersbaar was geworden, zij hem ook weer konden deactiveren, terug veranderen in een levenloos stuk klei. Het verhaal gaat, dat zelfs G-d zich wel eens afvraagt wat hij heeft losgemaakt toen hij Adam tot leven wekte...

Stel dat er in de rijke geschiedenis van mens en golem er ooit een Meester geleefd, die om zijn volk te beschermen een golem tot leven riep. Deze Meester brengt aarde, water, lucht en vuur bij elkaar en noemt de tot leven gewekte kleiman: Golem.

“Ik heb je nodig”, zegt hij tot zijn maaksel. “Praten alleen is niet meer genoeg. We krijgen opeens de schuld van alles wat niet goed gaat in de wereld. Ze schreeuwen om wraak. Ze willen bloed zien! Golem, bescherm ons. Ga met je machtige gestalte tussen hen en ons in staan. Wees een niet te passeren schild tegen hun moordlust! En zorg dat het meisje veilig en wel terugkomt. Opdat er weer rust komt. Opdat woorden weer voldoende zijn.”

Golem buigt het hoofd, gaat heen en doet wat hem is gevraagd. Wat zal de Meester ondertussen denken: de macht van het woord is onvoldoende gebleken? Nu moest ik wel met het woord de daad creëren? Maar kan ik mijn maaksel wel onder controle houden? Ontsnapt het niet aan mijn greep? En wat dan? Oh, heb ik niet, terwijl ik het goede wilde, teveel gevraagd en een onbeheersbare (kwade?) macht over de wereld afgeroepen? Hoe kan ik in hemelsnaam, als het nodig is, Golem weer deactiveren... eh... heet dat doodmaken... of mag ik inslapen noemen?

het einde....?

Golem heeft ondertussen echter geproefd van het leven. Hij is toegejuicht. Mensen zijn hem dankbaar. Ze zijn vriendelijk en aardig tegen hem. Ze roepen herhaaldelijk zijn hulp en bescherming in. Als het nodig is, wordt hij gevreesd. Waarom zou hij terug moeten naar het vormloze niets? Hij wil dat helemaal niet! Hij wil leven. Hij wil liefhebben. Hij heeft meisje, zo mooi als de sterren, ontdekt. Hij is nog lang niet klaar in het leven.

Elk golem-verhaal eindigt dat de door de mens gecreëerde mens probeert te ontsnappen aan zijn meester. Hij heeft het leven geproefd. Hij ontdekt zijn eigen vermogens, die meer zijn dan de mensen om hem heen. Hij is echter een mens zonder geschiedenis, zonder opvoeding, zonder lering. Nooit heeft hij geleerd in het complexe spel van de menselijke verwachtingen adequaat te acteren. Zonder sturing, vinden al zijn meesters, is hij een ongeleid en uiterst gevaarlijk en angstwekkend projectiel.

Hoeveel strijd er ook aan vooraf gaat, de meesters slagen er uiteindelijk altijd weer in om de kleiman te deactiveren: aarde tot aarde, stof tot stof...

...of niet? 

Ik heb mij altijd afgevraagd, wat ik zou vinden, als ik mij in de Golem zou verplaatsen. Zou ik dan in plaats van de weerzinwekkende monster een zoekend wezen ontmoeten dat probeert zijn eigen plek in de wereld te vinden? Stel dat hij geen genoegen neemt met deze gang van zaken. 

Hij weet te ontsnappen aan het deactiveringsproces en duikt onder in het leven. Hij wordt een speelbal van verwachtingen. Golem, de grote beschermer! Golem, de minnaar. Golem, de buitenstaander. Golem, het onmenselijke ‘beest’. Golem...

Een echte kleiman kan niet sterven. Een golem blijft actief tot op de juiste wijze hem de levensadem wordt ontnomen. Stel nu dat Golem onder ons leeft... nog steeds... Zou hij dan zijn plek in de wereld inmiddels hebben gevonden? Waar hoort hij thuis? Waar is voor hem ‘hier’ en waar ‘de overkant’.

Mini Golem Festival

Meer weten over hoe het Golem vergaat? Over Golem is door Marcel van der Pol een novelle geschreven en een theatervoorstelling gemaakt: “Is hier de overkant?” Zaterdag 30 januari 2016 Synagoge Groningen ontmoet deze Golem die andere, ... met dat andere gezicht, dat andere verhaal omlijst met life muziek (Gottfrid van Eck & De Wilde Eend).

Welkom! Meer weten? & Kaartverkoop, volg de link.

Whodunnit-denkramen: het verschil in 2016

In het reclamefilmpje "Whodunnit" wordt in een Agatha Christie-achtige setting helder verbeeld dat we vaak dènken dat we scherpe, objectieve waarnemers zijn, terwijl we desondanks véél (in dit geval ruim 20!) clues missen om een situatie ècht goed in te kunnen schatten. We zien wat we willen zien. We negeren wat we denken dat niet belangrijk is (Whodunnit: wat iemand zegt is toch veel belangrijk dan hoe iemand er bijvoorbeeld uit ziet of wat iemand vasthoudt?).

Een relatief kleine verschuiving van perspectief (een tweede camera) laat zien wat we in het filmpje allemaal hebben gemist. Tijdens de opnames hebben ze in het decor vrijwel alles buiten het zicht van de hoofdcamera veranderd. De tweede camera toont de veranderingen zelf. De hoofdcamera laat alleen het resultaat zien. Verschillen voor en na worden gemakkelijk over het hoofd gezien omdat we gefocust zijn op het verhaal: een whodunnit, waarin we met de detective mee proberen te denken om de moordenaar te kunnen ontmaskeren. Dan moet je weten welke cues wèl en welke níet belangrijk zijn. Focussen dus! Selecteren. Negeren. Dwingend Denkraam handhaven.

Het boeiende van de Agatha Christie-verhalen vind ik altijd, dat de schrijfster je steeds weer op een andere been zet, zodat je nooit weet wat hoofdzaak of bijzaak is. Je krijgt veel teveel feiten en hineininterpretierungen voorgeschoteld om te kunnen onthouden en duiden. Je moet wel mee met het verhaal zoals deze zich voor je ontrolt. Sommige verhalen zijn ook zo spannend dat je erin mee wordt gezogen. Je vertrouwt wat dat aangaat de schrijver maar: in ieder geval op de láátste pagina zul je ontdekken wie 'het' heeft gedaan. Alleen bekruipt je na afloop dan wel vaak de gedachte: wat heb ik heb ik gemist; waar had ik het al kunnen weten of tenminste vermoeden?

De schrijver speelt met ons: met onze waarnemingen, onze interpretaties en onze fantasie. We worden op een aangename wijze bedonderd. Dat is ook de bedoeling van de schrijver. De belangrijkste techniek die de schrijver ter beschikking heeft heet "framing". De schrijver bepaalt het kader (frame) waardoor wij naar de werkelijkheid kijken. Binnen Zelfregie 3.3 heet zo'n frame een denkraam.

Niet alleen romanschrijvers hanteren een denkraam om hun verhaal te sturen en te bepalen welk deel van de werkelijkheid voor de lezer aandacht krijgt. Eigenlijk is iedereen een "schrijver" van zijn eigen werkelijkheid. De werkelijkheid rondom is veel te veel omvattend om allemaal te kunnen waarnemen en te duiden. Je moet wel framen, focussen en selecteren wil jij er enigszins 'chocola van maken'; dan pas kun je een samenhangend, begrijpelijk verhaal van jouwe werkelijkheid maken. Dat gaat voor mij op, voor jou, voor ons allemaal. Het grote verschil kun je maken door te accepteren, dat jouw versie van de werkelijkheid beperkt is en dat je kunt switchen van camera. Jijzelf kunt kiezen om door een ander denkraam naar de wereld te kijken. Wat zie je nu opeens, wat je eerst had gemist? Verandert jouw verhaal door een gewijzigd perspectief? Is je werkelijkheid verandert? Zijn er nieuwe mogelijkheden ontstaan?

Speel je met verschillende 'camera's' om jouw werkelijkheid vanuit allerlei perspectieven te onderzoeken, dan noemt Zelfregie 3.3 je Denkraam een Dansend Denkraam. Weiger je ook gebruik te maken van wisselende 'camera's' en houd je vast aan die ene door jouw gecreëerde werkelijkheid, dan heb je een Dwingend Denkraam. Dwingende en Dansende Denkramen hebben uiteraard beide hun voordelen. Dwingend Denkramen ondersteunen een doelgerichte manieren van denken en handelen. Dansende Denkramen ondersteunen flexibel omgaan met veranderende omstandigheden. Het komt er alleen op aan of je bereid en in staat bent om als nodig naar een andere camera (Denkraam) over te schakelen.

Verschillen van mening en inzicht krijgen hierdoor direct een andere betekenis. Het gaat niet zozeer meer om wie gelijk of ongelijk heeft, maar veel meer welk verhaal, of welke versie van de werkelijkheid bestaansrecht heeft. Mag je met jouw verhaal afwijken van de het algemene, gangbare, dominante verhaal? Mensen zouden vaker anderen met afwijkende verhalen moeten uitnodigen. Hoe vaak komt het niet voor dat mensen (in hun werkomgeving) alleen die mensen om zich heen organiseren, die hen alleen maar bevestigen in hun verhaal. Met slechts ja-knikkers om je heen kùn je toch niet anders dan tot die ene conclusie komen? = Zie je wel, ik heb (altijd) gelijk!
In dit verband is de (management / leiderschap) stelregel over de houdbaarheid van management en leidinggevenden: bij zo'n 10 jaar aan de top dreig je de relatie met de reële wereld kwijt te raken, vooral als je geen alternatieve verhalen om je heen duldt.

Vraag jezelf maar eens af welke andere perspectieven, kansen en mogelijkheden je door het uitblijven van alternatieve verhalen hebt gemist. Dit brengt mij tot de oproep om in 2016 het verschil te kunnen maken:
1. Nodig rebellen uit en luìster naar hun verhalen.
2. Verplaats je in mensen op andere posities, zowel binnen als buiten de organisatie
3. Maak je (professionele) werkelijkheid dynamischer, effectiever en rijker door je verhalen vloeibaar en je denkraam dansend te maken en te houden.

Wat zou het in allerlei zakelijke en maatschappelijke situaties hebben geleverd, als er naast het dominante verhaal ook ruimte zou zijn geweest voor het alternatieve verhaal? Wat als beslissers genoemde drievoudige oproep hadden gevolgd?

Een paar voorbeelden: De opvang van vluchtelingen in Europa en gemeente. Banken schipperend tussen crisis en vertrouwen. De teloorgang van ketens als V&D, MacIntosh, etc. Software gesjoemel bij VW: spagaat tussen commercie en milieuregelgeving. De diverse glazen hoger management plafonds. Zorgstelsel commercialisering: kiezen tussen goedkope polis (geld) en goede zorg (kwaliteit). Kansen voor oliemaatschappijen in een fossiele brandstof-arme wereld. etc, etc.

Van "Ik heb gelijk-verhalen",via "Wat als....-verhalen" naar "We gaan het verschil maken!-verhalen". Zelfregie 3.3 helpt daarbij.

Groningen, 4 januari 2016. Marcel van der Pol.