Eén Golem, twee gezichten

Twee gezichten

Zaterdag 30 januari vindt in de Groninger Synagoge het mini Golem Festival plaats: twee voorstellingen over één Golem. Wat dit festival zo bijzonder maakt is dat beide theatermakers (Gottfrid van Eck & Marcel van der Pol) hetzelfde onderwerp zo'n totale invulling hebben gegeven. In de ene voorstelling is de Golem een angstwekkende figuur, symbool zelfs voor de existentiële angsten die wij als mensen hebben. In de andere voorstelling is de Golem een zoekend wezen, dat er verlangt mens te zijn.

Naast dat de Golem een intrigerend onderwerp is voor uiteenlopende voorstellingen, boeken, films, muziekstukken etc, is de Golem voor mij hierdoor tevens het symbool geworden hoe verschillend mensen op basis van dezelfde gegevens naar de wereld kunnen kijken en vervolgens hoe zij bijna volledig de visie van de ander uitsluitend hun eigen werkelijkheden creëren. Zoals ik de wereld zie, is waar. Zoals jij de wereld ziet, is onzin. Narratief constructivisme, noem ik dat.

De kleiman

Wie is echter deze Golem. Wat is zijn èchte verhaal? Er is een verhaal dat zegt, dat om de aarde te scheppen, G-d eerst 999 try-outs heeft gedaan, voordat hij genoeg tevreden was om Zijn 1000ste schepping als première te kunnen presenteren. Adam begon daarin als een vormloze klomp, door G-d in menselijke vormen gekneed en van levensadem voorzien.  Het verhaal van de mensheid was begonnen.

Sindsdien hebben vele mensen geprobeerd deze schepping te evenaren. Slechts  degenen die zo dicht bij Hem stonden, dat zij de juiste wijsheid en macht hadden ontvangen, slaagden er in. De bekendste onder hen is waarschijnlijk de Praagse Rabbi Juda Löw ben Betsabel (16de eeuw). Toen de nood van zijn volk groot was, creëerde Rabbi Löw, met hulp van zijn geliefde schoonzoon en zijn favoriete leerling, een menselijk wezen uit aarde (klei) en water (rivier). Hij voorzag het wezen levensadem (lucht) om het vuur van zijn persona aan te wekken en aan te wakkeren. Navolgers van Rabbi Löw hebben, als zij zijn wijsheid en macht niet bezaten, compensatie gezocht in heersende wetenschappelijke theorieën en technieken. Velen hebben het geprobeerd, slechts weinigen zijn geslaagd.

Allen hebben de kleiman, de golem, tot leven willen roepen omdat ze hem nodig hadden. Tegelijkertijd hebben ze allemaal ook een veiligheidsklep willen inbouwen, dat als een golem om welke reden dan ook niet aanstuurbaar en onbeheersbaar was geworden, zij hem ook weer konden deactiveren, terug veranderen in een levenloos stuk klei. Het verhaal gaat, dat zelfs G-d zich wel eens afvraagt wat hij heeft losgemaakt toen hij Adam tot leven wekte...

Stel dat er in de rijke geschiedenis van mens en golem er ooit een Meester geleefd, die om zijn volk te beschermen een golem tot leven riep. Deze Meester brengt aarde, water, lucht en vuur bij elkaar en noemt de tot leven gewekte kleiman: Golem.

“Ik heb je nodig”, zegt hij tot zijn maaksel. “Praten alleen is niet meer genoeg. We krijgen opeens de schuld van alles wat niet goed gaat in de wereld. Ze schreeuwen om wraak. Ze willen bloed zien! Golem, bescherm ons. Ga met je machtige gestalte tussen hen en ons in staan. Wees een niet te passeren schild tegen hun moordlust! En zorg dat het meisje veilig en wel terugkomt. Opdat er weer rust komt. Opdat woorden weer voldoende zijn.”

Golem buigt het hoofd, gaat heen en doet wat hem is gevraagd. Wat zal de Meester ondertussen denken: de macht van het woord is onvoldoende gebleken? Nu moest ik wel met het woord de daad creëren? Maar kan ik mijn maaksel wel onder controle houden? Ontsnapt het niet aan mijn greep? En wat dan? Oh, heb ik niet, terwijl ik het goede wilde, teveel gevraagd en een onbeheersbare (kwade?) macht over de wereld afgeroepen? Hoe kan ik in hemelsnaam, als het nodig is, Golem weer deactiveren... eh... heet dat doodmaken... of mag ik inslapen noemen?

het einde....?

Golem heeft ondertussen echter geproefd van het leven. Hij is toegejuicht. Mensen zijn hem dankbaar. Ze zijn vriendelijk en aardig tegen hem. Ze roepen herhaaldelijk zijn hulp en bescherming in. Als het nodig is, wordt hij gevreesd. Waarom zou hij terug moeten naar het vormloze niets? Hij wil dat helemaal niet! Hij wil leven. Hij wil liefhebben. Hij heeft meisje, zo mooi als de sterren, ontdekt. Hij is nog lang niet klaar in het leven.

Elk golem-verhaal eindigt dat de door de mens gecreëerde mens probeert te ontsnappen aan zijn meester. Hij heeft het leven geproefd. Hij ontdekt zijn eigen vermogens, die meer zijn dan de mensen om hem heen. Hij is echter een mens zonder geschiedenis, zonder opvoeding, zonder lering. Nooit heeft hij geleerd in het complexe spel van de menselijke verwachtingen adequaat te acteren. Zonder sturing, vinden al zijn meesters, is hij een ongeleid en uiterst gevaarlijk en angstwekkend projectiel.

Hoeveel strijd er ook aan vooraf gaat, de meesters slagen er uiteindelijk altijd weer in om de kleiman te deactiveren: aarde tot aarde, stof tot stof...

...of niet? 

Ik heb mij altijd afgevraagd, wat ik zou vinden, als ik mij in de Golem zou verplaatsen. Zou ik dan in plaats van de weerzinwekkende monster een zoekend wezen ontmoeten dat probeert zijn eigen plek in de wereld te vinden? Stel dat hij geen genoegen neemt met deze gang van zaken. 

Hij weet te ontsnappen aan het deactiveringsproces en duikt onder in het leven. Hij wordt een speelbal van verwachtingen. Golem, de grote beschermer! Golem, de minnaar. Golem, de buitenstaander. Golem, het onmenselijke ‘beest’. Golem...

Een echte kleiman kan niet sterven. Een golem blijft actief tot op de juiste wijze hem de levensadem wordt ontnomen. Stel nu dat Golem onder ons leeft... nog steeds... Zou hij dan zijn plek in de wereld inmiddels hebben gevonden? Waar hoort hij thuis? Waar is voor hem ‘hier’ en waar ‘de overkant’.

Mini Golem Festival

Meer weten over hoe het Golem vergaat? Over Golem is door Marcel van der Pol een novelle geschreven en een theatervoorstelling gemaakt: “Is hier de overkant?” Zaterdag 30 januari 2016 Synagoge Groningen ontmoet deze Golem die andere, ... met dat andere gezicht, dat andere verhaal omlijst met life muziek (Gottfrid van Eck & De Wilde Eend).

Welkom! Meer weten? & Kaartverkoop, volg de link.